1. Muğam (makam) sənətinin quruluş modeli,lad və melodik xüsusiyyətləri öyrənilməlidir.

2. Muğam sənəti başqa musiqi sənət növləri, həminən başqa xalqlarda mövcud olan anoloji sənət nümunələri ilə qarşılıqlı sürət öyrənilib təhlil edilmılidir.

3. Muğam sənətinin genezisi,adlanır soy kökünün mənası təhlil olunmalıdır.

4. Muğam sənəti şərq musiqi mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi öyrənilməlidir.

5. Muğam-məqam konsepsiyasıöz təhlilini tapmalıdır.

6. Muğam sənəti ərazi baxımında, tarixi hadisələrin xronologiyalaşdırılması zəmində,dövrü etaplara, mərhələlərlə öyrənilməlidir.

Digər yalnış bir nəzəriyyə də tədqiqatçı alimlər arasında geniş yayılmışdır. Bu hər şeydən əvvəl muğam sənətinin ərəb-fars musiqi sisteminə əsaslanması nəzəriyyəsidir. Qərb, Rus və Şərq ölkələrinin alimləri orta əsr musiqi traktatlarının əksəriyyətinin ərəb, fars dilinində yazıldığını gördükdə,bu əsərləri bütövlükdə mexaniki olaraq əarəb və fars musiqisinə şamil etmişlər. Ona görə də əksər tədqiqatçılar arasında belə bir fikir yaranmışdır ki, bütün xalqlarda mövcud olan muğam sənəti ğrəb və fars musiqi sisteminə əsaslanır. Bu fikrin yalnış olması və Azərbaycanda bizim eranın VI əsrındə Ərdəbildə muğamların çalınıb oxunması sübut etdi ki, muğam sənəti ərəb ölkələrində yayılmamışdan əvvəl İranda, Azərbaycanda mövcud olmuşdur.

Uzun illərdir ki, istər qərb, istərsə də Şərq elmində bir sözün mənasını araşdırarkən nədənsə o saat ərəb-fars dilləri lüğətinə müraciət olunur və qarşıya qoyulan suala məhz bu mənbələrdə izah axtarılır. Qeyd edək ki, məqam sözü elmi mənbələrə VII əsrlərdən sonra daxil olmuşdur. Digər tərəfdən, VI əsrdə, hətta ondan qabaqkı dövrlərdə İranda,Sasanilər hakimiyyəti vaxtında böyük mədəniyyət olmuşdur.

Iran tədqiqatçıları verdiyi məlumata görə sasanilər dövründə muğamlar dösgah formasında ifa olunardı. Tarixi sənədlərdən məlumdur ki, Ərəb İslam dilinin yaratdıqdan sonra Şərq-Asiya ölkələrinə yürüşlər edərkən öz dinlərini bu ölkələrə yayırdılar kimi, onların mədəni nailiyyətlərini də əks edib ğz ölkələrində yaymağa başladılar. Tanınmış ərəb musiqişunası H.h.Tuma bu xüsusda yazır ki, ərəblərin musiqi həyatı və musiqğ praktikası haqqönda ən qədim məlumatlar b.e VI əsrə-islam dövründən 100-150 il əvvələ təsadüf edir. Bu misalın özü sübut edir ki, soy kök etibarı ilə Ərəb musiqi mədəniyyəti İslamdan sonra formalaşıb inkişaf etmişdir. Bu mənada ərəblər İranda 300 nəfər. Sonrakı dövrlərdə də 200-ə yaxın ustad sənətkarları: ifaçıları, xanəndələri, rəqqasları öz ölkələrinə aparmışlar. Bunların içərisində Azərbaycan-türk musiqiçiləri də olmuşdur. Əl-Məsudinin verdiyi məlumata görə İslam dövründən əvvəl Ərəbistanda tanınmış şair və musiqiçi olan nadir bir əl-Xəris əl Kəldə(622-ci öldürül). İraqdan xosrov Pərvizin(590-6280 yanına gəlmiş və onun sarayında ud çalmağı və oxumağı öyrənmişdir. Sonra isə o, Məkkəyə qayıdaraq mənsud olduğu əhalini də bu sənətə öyrətmişdir.

VII əsrindən qabaq və sonra Ərəb ölkələrinə yayılan İran mədəniyyəti içərisində muğam sənəti də mövcud olmuşdur. Hətta, Ərəb ölkəsində yaşayıb yaradan, mənşecə iranlı olan istedadlı musiqiçi İbn Şırin “avaz” musiqi sənət növünün yaradıcısı kimi sənətsevərlər arasında böyük hörmətlə qarşılanardı. İslam dövründən qat-qat əvvəl İran ərazisində intişar tapmış muğam sənətini bir neçə əsr sonra(makam) ərəb adı ilə adlandırılması özü göstərir ki, muğam sənətinin genezisi ərəb dünyası ilə yox, məhz İran ərazisi ilə bağlı olmuşdur. Sözsüz ki, İranda muğamların öz adı mövcud olmuş, sonradan isə ərəblər onu qəbul etmişlər.Müəyyən dövr keçdikdə bu ad onların dillərinin,dialektlərinin qanunauyğunluqları zəmində dəyişilmiş və bu günkü məqam, makam şəklində bizə gəlib çatmışdır. Bu mənada muğamın məqamın məqam məfhumundan yox, başqa bir sözün etimoloji əsasında yarandığı ehyimalı meydana çıxır.

2 MUĞAM SƏNƏTİNİN ETNİK SOY KÖKÜ

Tanınmış tədqiqatçıların F. Karomatov və Y. Elsner belə hesab edilər ki, makam termini musiqi traktatlarında ilk dəfə XIV əsrdə Əl-Şirazinin (ölüm tarixi 1311) əsərində işlədilmişdir. Bu terminin daha qədim olması ehtimalı da onların məqaləsində öz əksini tapmışdır. Daha sonra Səfiəddin əl-Urməvinin “Kitab əl ədvar” (“Dövrlər haqqında kitab”) əsərinə istinadə bu iki alim yazır ki, musiqiçilər bir qrup musiqi dövrlərinin şədd (cəm halda şüdüd), digərlərini isə avaz adlandırırlar. Elə musiqi dövrləri də mövcud idi ki, onların xüsusi adı olmadığından mürəkkəbad adlandırırdılar.

Bizim eradan çox-çox qabaq və sonrakı dövrlərdə İran ərazisində əsas etibarı ilə cəmiyyətin sayına görə əksəriyyət təşkil edən iki xalq-Azərbaycan türklərinin və Pars-farslarının geniş fəaliyyətləri olmuşdur. İstər ölkənin idarə olunmasında, istərsə də mədəniyyətin inkişaf etdirilməsində bu iki xalqın öhdəsində daha çox məsuliyyət düşmüşdür. Tarixi sənədlərə müraciət etsək gərərik ki, Əhəmənilər, Sasanilər və ondan qabaq Manna, Midiya və Şumer dəvrlərində böyük musiqi mədəniyyəti olmuşdur. Bir çox tarixi mənbələr, o cümlədən “Avesta” da verilən məlumatlara görə Ariyalılar İran ərazisində Orta Asiyadan gəlmiş və orada yerli əhali ilə qarışmışdır.

Tarixi sənədlər göstərir ki, Şərqdə çox böyük,nüfuzlu bir dini təlimin banisi və “Avesta”nın müəllifi Zərdüşt özü Muğtayfaların nümayəndəsi olmuşdur. Ərəb müəlliflərindən Bələzuri Zərdüştün Urmiyə şəhərindən, İbn Xordadbəy Zərdüşt şəhərindən (Cənubi Azərbaycan Neriz ilə Səlməs şəhərlərinin yaxınlığında) olduğunu göstərmişlər. İran mənbələrində qeyd olunur ki, Zərdüşt kahinləri əsasən Muğlardan ibarət idi və onlar xalq arasında, xüsusilə saraylarda böyük nüfuza malik olmuşlar. Qədimdə İran şahları tacqoyma mərasimləri zamanı Mədənidən piyada Azərgəşəsb atəşgedəsinə gələrmişlər. Muğlar İranın kim tərəfindən idarə olunmasından asılı olmayaraq bütün ölkədə, həmçinin şərqdə böyük təsir dairəsinə malik olmuşlar. İyirmi bir hissəli “Avesta” əsərinin IV hissəsi kosmoqonik səciyyə daşımış, V hissə isə astronomiyadan bəhs etmişdir. Eyni zamanda muğların musiqi ilə də məşqul olması qeyd olunur. Məntiqi baxımdan buradan belə bir fikir meydana çıxır ki, orta əsr traktatlarında musiqinin kosmoqonik izahı, yəni ayrı-ayrı muğamların ulduzlarla və diğər planetlərlə üzvü əlaqədə verilməsi hələ bu dövrdə geniş tətbiq olunurmuş. İlk mənbə kimi musiqinin kosmoqonik izahlı öz kökünü qədim Şumerlilərdən b.e. əvvəl III minillikdən götürməsi elmə məlumdur.

B.S. Vinoqradov qeyd edir ki, Zaks Kurta istina edərək yazır ki, bu sənədləri hərtərəfli və dəqiq araşdıran musiqişünaslar belə bir qənaətə gəlirlər ki, “ən qədim mütəşəkkil və sistemləşdirilmiş musiqi nümunələrinə şimerlilər və misirlilər malikdilər. Bizim eradan əvvəl III minillikdə yazılmış şumer mətnləri ənənəvi musiqinin olmasının tam sübut edir. Zaks Kurt isə qeyd edir ki, b.e əvvəl II-III min il qabaq qədim Şərqdə stabil natural oktava, kvarta, kvinta struktur elementlərini müəyyənləşdirən pentatonika və yeddi pilləli ladlar işlədilirdi. Qeyd etdiyimiz faktlardan belə bir real məntiq irəli gəlir ki, Muğların Muğanda çalıb oxuduqları şifahi ənənəvi prşəkar musiqi, havalar öz soy köklərini inkişaf etmiş, formalaşmış, real zəmin əsasında məhz Şumer mədəniyyətindən alır. Şumer mədəniyyətinin də türk tayfalarıilə bağlı olması haqqında çoxlu mənbələr var. Hətta, Şumer dilində olan “arpa”, “saman”, “su”, “qarış” “qanun”, “un”, “tanrı” və s. bu kimi 60-a yaxın sözün məhz Azərbaycan-türk tayfalarının dili ilə bağlı olmasını bir çox tədqiqatçı alimlər sübut etmişlər.

Muğam dəstgahının şəbə və güşələrinin ayrı-ayrı havalardan ibarət olması nəzəriyyəsi də diqqət yetirək. Sənədlərdən məlum olduğu kimi Xosrov Pərvizin sarayında Barbəd 100 ahəng bəstələmişdir. Bu ahənglərin, havaları 30-u haqqında Nizami Gəncəvi, Firdovsi və başqaları geniş məlumat verir.

Muğamlar müəyyən hadisələrlə əlaqədar yaranıb. Bunlardan: Şah xətai, Xosrovanə, Bayatı-Qacar şahıarın şəninə, Novruze-Kuçek, Novruze-Xara, Sale-Novruz, Novruz-rəvəndə Novruz bayramı ilə əlaqədar, bayatı-Əcəm (Əcəm qədimdə iranlılara deyilirdi . Bayat isə türk tayfalarıdır ki, Cənubi Azərbaycanda yaşayırlar-İ.R.) Bayatı-Kürd, ovşarı (həm ərazi adıdır, həm də Əfşar türkdilli tayfalarıdır), Bayatı-İsfahan, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Şəhər adları İraq, Azərbaycan ölkə adı və s. ilə əıaqədar yaranmışdır. Göstərilən misallar sübut edir ki, muğamlar ayrı-ayrı hadisələrlə əlagədar yaranmış müxtəlif havalardan ibarət olub, mənşəcə professional musiqi sənət nümunəsidir. Yuxarıdakı misallar bir daha göstərir ki, Muğan ərazisi ilə əlaqədar Muğan havalarının yaranması da tam qanuna uyğundur.

Muğamların emosional təsiri baxımından Nizami Gəncəvinin yuxarıdakı şerini təhlil etsək, yəni “Mən binəvanı o hava ilə əzizlə və havanı daha da qızdırır, həmçin, Müğənni. O qədim havanı cal, Mənə bu dastanı yazmaqda kömək et” misralarına diqqət yetirsək görəcəyik ki, sözün əsl mənasında qeyd edilən bütün parametlər muğamın muğan havası olmasına dəlilverir. Əgər bütün deyilənləri bir əsas kimi götürsək nəticə etibarı ilə deməliyik ki, Muğam. Mukam, Makam, Makom kök etibarı ilə eynidir o, öz soy kökünü muqların sənnətindən muğandan götürür.

Muğam sənəti sinkretik bir sənət növüdür. Bura başqa musiqi janrlarının melodiyaları, metro-ritmik xüsusiyyətləri tarixin müxtəlif mərhələrində daxil olmuş və bu sənət növünü daha da zənginləşdirmişdir. İstər İran Dəstgahlarını, istər Azərbaycan muğamlarını, istərsə də digər xalqlarda məvcud olan bu sənət nümunələrini qarşılıqlı sürətdə təhlil etsək görərik ki, muğam janrının musiqi materialında aşıq sənət nümunələri şoxdur. Həm melodik baxımdan. Həm lad, metro-ritmik xüsusiyyətlər, həm də adlara görə aşıq yaradıcılığına xas çoxluğu ümdə cəhətlər muğamlara sirayət etmişdir. Məs.: “Keşiş-oğlu”, “Qaraçı” (Qəraçə) “Ovşarı”, “Heratı”, “Koroğlu” və s. bu kimi adların muğam sənətində mövcud olması buna gözəl sübutdur.

Aşıq sənət növünə gəldikdə isə mübaliğə etmədən deyə bilərik ki, bu sənət tarixən türk xalqlarından geniş yayılmış və indı də öz hegemon mövgeyini bu xalqların musiqi yaradıcılığına saxlayır. Göstərilən bu dəlil sübut edir ki, muğam sənətinin tarixi kökü türk tayfalarının kökü ilə söx bağlıdır. Dünyanın bir çox arxeolaq və şərqşunas alimləri də öz əsərlərində b.e. əvvəl VI-III minillikdən bəri bir dövrü götürsək İranın Urmiyə gölünün ətrafında qədimlərdə ən böyük mədəniyyət olmasını etiraf etmişdilər. Bu baxımdan bizim irəli sürdüyümüz yeni elmi nəzəri konsepsiyası özünü doğruldur.